Müharibənin qadın olmayan üzü

Onu hər şeydən də çox adamı qeyb olan o iki balaca qızcığaz heyrətləndirir.
Sual: “Bəs onlar nə üçün? Onlar ki, çox balaca idilər?! Onlar ki, heç kəsə güllə atmırdılar...”

Müharibədə hərə bir şey arzulayırdı: kimi arzu edirdi ki, sağ-salamat evə qayıtsın, kimi Berlinə qədər getməyi arzulayırdı, mənim isə bir arzum var idi – ad günümə qədər sağ qalmaq. Arzulayırdım ki, heç olmasa on səkkiz yaşım tamam olsun. Nə üçünsə on səkkiz yaşım tamam olmadan ölmək mənə çox dəhşətli görünürdü.

Bir daha əmin oldum ki, yaddaşımız – ideal alət deyil. Yaddaşımız təkcə sərbəst və şıltaq deyil, o həm də it kimi zamana zəncirlənib qalıb. Onlar başlarına gələnlərə aşiq olublar, ona görə aşiq olublar ki, bu onlar üçün təkcə müharibə deyil, həm də onların gəncliyidir.

Qadınlar nədən danışırlarsa danışsınlar, dedikləri həmişə bir fikrin üstündə cəmləşir: “müharibə hər şeydən əvvəl qətldir, ölümdür, sonra isə – ağır işdir. Sonra isə “adi həyatdır: oxuyurduq, sevişirdik, saçlarımızı bururduq...”
Bütün əhvalatların mərkəzində isə bir arzu var, ölümə tuş gəlməmək

Özümüzdən bir-iki dəfə ağır kişiləri çiynimizə alıb sürünərdik. Yaralı olanda adam lap ağırlaşır. Həm onun özünü daşıyırsan, həm də silahını, onun da əynində şinel, ağır çəkmələr. Səksən kilonu alırsan çiyninə və aparırsan. Çatırsan... Təzədən o birinin ardınca qayıdırsan. Yenə yetmiş-səksən kilo... Və beləcə hər dəfə hücum vaxtı beş-altı dəfə gedib-gəlirsən. Sənin isə çəkin olsa-olsa qırx səkkiz kiloqram ancaq olar – rəqqasə çəkisi. İndi inanmaq olmur... Adam özü inana bilmir...”

oğlum ilə necə görüşməyimdən danışım... Oralar azad ediləndən sonra. Qayınanam yaşayan evə getdim, ayaqlarımı sürüyə-sürüyə getdim. Dəstəmizdəki yaşlı qadınlar xəbərdarlıq etmişdilər:

– Əgər uşağı görüb-eləsən, elə o dəqiqə “sənin ananam” demə. Heç bilirsənmi uşaq sənsiz nələr keçirib?

Qonşu qız qaça-qaça gəlirdi:

– Oy! Lenyanın anası. Lenya sağdır...

Ayaqlarım mıxlanıb qalmışdı: oğlum sağdır. Qız dedi ki, qayınanam yatalaqdan ölüb, Lenyanı isə qonşu götürüb saxlayıb.

Onların həyətinə girdim. Əynimdə nə var idi? Alman hərbi köynəyi, yamaqlı qara sırıqlı, köhnə çəkmələr. Qonşu məni o dəqiqə tanıdı, amma susurdu. Oğlum isə başıaçıq, ayaqyalın oturmuşdu.

– Ay oğlan, sənin adın nədir? – xəbər aldım.

– Lenya...

– Kiminlə qalırsan?

– Əvvəllər nənəm ilə qalırdım. O öldü, mən onu basdırdım. Mən hər gün onun yanına gedirdim, yalvarırdım ki, məni də öz qəbrinə aparsın. Mən tək yatmağa qorxurdum...

– Bəs sənin atan-anan haradadır?

– Atam sağdır, cəbhədədir. Anamı isə faşistlər öldürüb. Nənəm elə deyirdi...

Mənimlə iki partizan da gəlmişdi, yoldaşlarının dəfninə gəlmişdilər. Və mənim oğlumun cavablarını eşitdikcə ağlayırdılar.

Daha özümü saxlaya bilmədim:

– Nəyə görə ananı tanımırsan?

Qucağıma atıldı:

– Atacan!

Neyləsin? Mən kişi paltarındaydım, başımda da papaq var idi. Sonra da çığırıb qucaqladı:

– Anacan!

Elə çığırdı ki...

Düz bir ay məni yanından heç yerə buraxmadı. Heç işə də qoymadı gedim. Onu da özümlə götürməli olurdum. Məni görən kimi, yanında oldumsa, mütləq məndən yapışırdı. Yeməyə oturduq, bir əli ilə əlimdən tutur, o biri əli ilə yeyirdi. Ancaq: “Anacan” – deyirdi. Elə indi də elə deyir... Anacan... Anam...

Ərim ilə görüşəndə bir həftə danışıb ürəyimizi boşaltmağa bəs etmədi. Mən gecə-gündüz yaşadıqlarımızı danışdım ona... gecə-gündüz...”

Şayiə yayıldı ki, bizim əsirləri gətirirlər. Kimin tanıdığı adam olsa, özü ilə götürə bilər. Bizim arvadlar qalxıb yüyürdülər! Axşam kimi yaxın adamını tapıb gətirmişdi, kimi də yadı, tanımadığını. Elə şeylər danışırdılar ki, adam havalanırdı: adamlar diri-diri çürüyürdü, acından ölürdülər. Ağaclardakı yarpaqları yeyib qurtarmışdılar... Ot yeyirdilər... Torpaqdan bitki köklərini çıxardıb yeyirdilər... Ertəsi gün mən də qaçıb getdim, özümünkülərdən heç kəsi tapa bilməsəm də, heç olmasa kiminsə balasını qurtarım. Gördüm ki, bir qarabuğdayı oğlan mənə baxır, Saşko deyirdilər ona, lap mənim nəvəm kimi. On səkkiz yaşı vardı... Almana sala, yumurta verib dil tökdüm: “Götür”. Dua elədim. Gəldik evə, o qədər zəifləmişdi ki, bir yumurtanı da yeyə bilmədi. Heç bir ay keçməmişdi ki, əclafın biri tapıldı. O da bizim kənddə yaşayırdı, arvadı, iki uşağı var idi... Komendaturaya gedib xəbər vermişdi ki, evimizdə yad adamlar saxlayırıq. Səhəri gün almanlar motosikletlə gəldilər. Yalvardıq, diz çökdük, dil tökdük, onlar aldatdılar bizi, dedilər ki, aparıb qaytaracaqlar. Saşkoya babamın kostyumunu verdim geyindi... Elə bilirdim ki, qayıdacaq... Onları kənddən kənara çıxardılar, hamısını avtomatın qabağına verib güllələdilər... Hamısını... Bir-bir... Onlar cavan-cavan uşaqlar idi, hamısı yaxşı uşaqlar idi onlar! Qərara aldıq ki, onları dəfn edək. Doqquz nəfər idik. Beşimiz çaladan çıxardırdıq meyitləri, dördümüz də gözdə-qulaqda qalmışdıq ki, birdən almanlar gəlsə xəbərimiz olsun. Əl vurmaq olmurdu, havalar çox isti idi, dörd gün açıq havada, istinin altında qalmışdılar... Bel ilə toxunmağa da qorxurduq... Taxtanın üstünə qoyub birtəhər çəkib çıxardıq. Meşədə bir qəbir qazdıq, başlarını mələfə ilə örtük, hamısını yan-yana qoyub dəfn etdik...

Bir il sakitləşə bilmədik, onlar üçün ağlayıb-sızladıq. Hamı öz ərinin, oğlunun dərdini çəkirdi... Kim bilir, onların başına nə müsibətlər gəlib? Ölüblər, qalıblar? Müharibəyə gedənin yolunu gözləmək olur, torpağa gedənin isə qayıdışı yoxdur..

– Tarixdə birinci dəfə qadınlar nə vaxtdan orduda peyda olublar?

– Bizim eradan əvvəl IV əsrdən başlayaraq Afinadakı, bir də Spartadakı yunan ordusunda qadınlar vuruşmağa başlayıblar. Sonralar da Makedoniyalı İsgəndərin yürüşlərində iştirak ediblər. Rus tarixçisi Nikolay Karamzin əcdadlarımız haqqında yazıb ki: “Slavyan qadınları bəzən ataları, ərləri ilə bir yerdə ölümdən qorxmadan müharibələrə gedirdilər: belə ki, 626-cı ildə Konstantinopolun mühasirəsi zamanı yunanlar ölənlərin arasında çoxlu qadın cəsədlərinə rast gəliblər. Övladlarını böyüdən analar onları döyüşçü kimi yetişdirirdilər”.

Bir dəfə küçədən qaça-qaça evə gəldi: “Mən evdə oynaya bilərəm? Birdən atam gələr, məni həyətdə başqa uşaqlarla bir yerdə görüb tanımaz. Axı o mənim üzümü görməyib”. Qızı evdən bayıra, uşaqların yanına göndərə bilmirdim. Bütün günü evdə otururdu. Atasının yolunu gözləyirdi. Gəl ki, bizim atamız geri qayıtmadı...”

“Müharibənin axırında evə məktub yazmağa qorxurdum. Yaza bilmirdim, fikirləşirdim ki, birdən yazaram, sonra məni öldürərlər, anam mənim müharibənin axırında, Qələbəyə az qalmış öldüyüm üçün ağlaya-ağlaya qalar. Hiss edirdik ki, qələbəyə lap az qalır. Yaz gəlmişdi artıq.